Bir varmış… Bir yokmuş… Antik çağlarda, Smyrna (İzmir) kentinin kuzeybatısında, o zamana göre çok yakın olmayan, şimdi ise raylı toplu taşıma sistemi ile bile ulaşılan bir kent varmış… Phokaia imiş bu kentin adı… (Bazı kaynaklarda Phocaea olarak geçer). Phokaialılar hem tüccar hem de usta denizcilermiş. Büyük kargo gemileri yerine, 50 kürekçinin denizleri aşırdığı, 500 kişilik hızlı tekneleri tercih ederlermiş. Sadece Mısır gibi uzak ülkelerle ticaret yapmakla kalmamış, Miletoslularla birlikte, Çanakkale Boğazı’nın girişinde Lampsakos (Lapseki) ve Karadeniz’de Amisos (Samsun) kentlerini de kurmuşlar. Ama en önemli kolonileri, kendi başlarına gittikleri Batı Akdeniz’de imiş. Fransa’daki Massalia (Marsilya), Güney İtalya’daki Elea (Velia), Korsika’daki Alalia (Aléria), İspanya’daki Emporion (Ampurias) Phokaialıların kurdukları kentlermiş. Güney Fransa’daki Nicaea ya da Nizzi (Nice) ve Antipolis (Antibes) de Marsilyalılar tarafından kuruldukları için onların “torunları” sayılırlarmış. Phokaialıların kurdukları bu şehirlerin bazıları zamanla antik çağın önemli bilim ve felsefe merkezleri haline gelmişler. Örneğin, Güney İtalya’daki Elea (Velia), Parmenides ve Zeno gibi önemli düşünürlerin ders verdiği bir kültür şehri olmuş.
Kaynak: www.wikipedia.org
kurulduğuna dair plaket
Kaynak: Altan Altın, Milliyet Gazetesi, 24/8/2018
Antik yazarlara göre Phokaia, Yunanistan’daki Phocis kentinden Ege kıyılarına gelen iki Atinalı tarafından, komşu Cyme kentinin (günümüzde İzmir ilinin Aliağa ilçesi yakınlarında) kendilerine verdikleri topraklarda kurulmuş. Ancak, gerek daha sonra yaşamış olan yazarların eserleri gerekse bu yazı için yararlandığım kitaplardan birinin yazarı Prof. Dr. Ekrem Akurgal’ın yaptığı kazılarda elde edilen buluntular, bu yorumun yanlış olduğunu ve büyük ihtimalle Phokaia ve Phocis arasında bir bağ kurulmaya çalışıldığı için ifade edildiğini düşündürmüş. Akurgal’a göre, bu bölgeye ilk yerleşenler Aolya’dan gelmişler. Yine hem kendi bulgularına hem de Yunanlı gezgin Pausanias’a (M.S. 110-180) referans veren Akurgal, daha sonra buraya İyon kentleri Teos ve Erythrai’den insanların geldiklerini belirtmiş. (Bu iki antik kent ile ilgili bilgi için, daha önce yayınladığım Sığacık yazımı okuyabilirsiniz. Erişim için linke tıklamanız yeterli).
Kentin daha sonra, tarihteki ünlü İyonya Birliği’ne katılması da Akurgal’ın ve diğer çağdaş uzmanların yukarıdaki tezinin daha gerçekçi olduğunu düşündürüyor. Söz konusu birlik 12 devletten meydana gelmiş. Bunlar: Efes, Erithrai, Khios (Sakız Adası), Klazomenai, Kolophon, Lebedos, Miletos, Myos, Samos (Sisam Adası), Teos, Phokaia ve Priene.
ve gümüş alaşımı kullanırlarmış.
Kaynak: Bean, E., G., “Aegean Turkey”
Günümüzde, arkeolojik kazılar sonucunda, İyonyalıların en az 9. yüzyılın sonundan itibaren Foça’da yaşamaya başladıkları ve kentin ismini yakınındaki fok balığının sırtına benzeyen adalardan dolayı, Grekçe Phoce kelimesinden aldığı kabul ediliyor. Özellikle en eski Phokaia paralarında fok balığı şekillerine sıklıkla rastlandığı belirtiliyor. Adaların şekilleri bir yana, bu bölge gerçekten de Akdeniz foklarının önemli yaşam alanlarından biri. Maalesef artık soyu tükenmek üzere olan bu tür foklardan dünyada sadece 600-700 tane kaldığı, bunların 100 kadarının Foça civarında yaşadıkları belirtiliyor. Phokaia isminin kökeni ile ilgili başka çıkarsamalar ve yaklaşımlar da bulunmaktadır.
Heredot’un (M.Ö. 484-425(?)) belirttiğine göre, Phokaialıların uzak diyarlarla ilişkisi hep çok iyi olmuş ve bunun en önemli kanıtlarından birisi de şehrin o zamana göre inanılmaz kalınlıkta ve sağlamlıktaki koruma duvarları imiş. Çünkü, bu duvarların yapımı için, Phokaialıları çok seven Andalusia Kralı Argonthonius parasal kaynak sağlamış. Ancak, bu duvarlar şehrin M.Ö. 546 yılında Persler tarafından ele geçirilmesini önleyememiş. Son yıllarda yapılan kazılarda, Heredot’un sözünü ettiği, M.Ö. 590-580 yıllarına tarihlenen bu surlar ortaya çıkarılmış. Civarda bulunan çok sayıda Pers ok ve mızrak uçları ile gülleler de bu surların aynı surlar olduğu görüşünü desteklemiş.
Büyük İskender’in M.Ö. 334 yılında buraları işgal etmesine kadar süren Pers idaresi sırasında Phokaialıların büyük bir kısmı Phokaia kolonilerine göç etmişler. Daha sonra bir kısmı geri dönse de Phokaia hiç bir zaman eski parlak günlerine dönememiş. Hatta, M.Ö. 4. ve 3. yüzyıllarda kentin adı pek anılmaz olmuş. M.Ö. 190 yılında Phokaia Romalıların eline geçmiş ama, vergi karşılığında, kente bağımsızlık vermişler. İlk Hristiyanlık döneminde Phokaia bir piskoposluk merkezi olacak kadar önem kazanmış. 1275 yılında, bu bölgede ve Sakız’da madencilik yapan Cenevizliler günümüzde sahilde gördüğümüz kaleyi inşa etmişler. Foça, Batı Anadolu’da Türklerin ele geçirdiği ilk kıyı kentlerinden birisi olmasına karşın, birkaç kez el değiştirmiş. Türklerin kesin hakimiyeti, 1455 yılında Fatih Sultan Mehmet’in şehri zapt etmesi ile başlamış.
Kale içinde bulunan cami, 1455’teki fetihten sonra, ilk olarak
Fatih Sultan Mehmet döneminde yapılmış
yeniden inşa edilmiş
Sizin için mümkün olduğu kadar özetlemeye çalıştığım Foça tarihinden, buranın çağlar boyunca birçok millet ve kültüre ev sahiplği yaptığını anlıyoruz. Şüphesiz her unsur geride bugün ayrıştıramadığımız, farkında bile olmadığımız izler bırakmıştır. Bu bir yemeğe katılan özel bir çeşni, günlük yaşama yapılan farklı bir dokunuş, buralara özgü bir ifade şekli olarak günümüze kadar gelmiştir. Ne yazık ki, ülkemizin genelinde var olan bu zenginlikleri inceleyen, aradaki bağları ortaya koyan çalışmalar henüz yok. Ya da belki bazı sessiz kahramanlar var ama, bizim haberimiz yok. Bırakın böylesi çalışmaları, Foça’daki az sayıdaki arkeolojik eserin çoğunu bulabilmek için yoğun bir çaba harcamanız gerekiyor. Bu, beni Foça ile ilgili olarak en çok üzen nokta oldu. Dilerim, Kültür Bakanlığı ve Belediye en yakın zamanda bir iş birliği yapar ve doğru yönlendirmelerle, meraklısı için arkeolojik yerlere ulaşımı kolaylaştırırlar.
Foça’ya çok uzun yıllar önce gitmiştim. Ancak o zamandan fazla bir şey hatırladığım söylenemez. Sadece, İzmir’den yolun bana inanılmaz uzun geldiğini ve havanın çok sıcak olduğunu hatırlıyorum. Şimdi artık Foça’ya otoyolların ve klimalı araçların konforu ile kolayca ulaşabiliyorsunuz. Üstelik, yukarıda belirttiğim gibi, artık buraya İzmir’den raylı toplu taşıma ile ulaşım da mümkünmüş. Bunun için, İzban (veya Egeray) olarak anılan raylı araca binmeniz ve Hatundere istasyonunda inmeniz, oradan da Eski Foça’ya ya da Yeni Foça’ya gidecek olmanıza bağlı olarak, 744 ya da 745 numaralı otobüslere binmeniz gerekiyormuş. Anladığım kadarı ile, yolculuğun bu son kısmını dolmuşlarla da yapmanız mümkün.
Her ne kadar Foça’ya ilk gidişimden pek bir şey hatırlamıyorum desem de, fiyortlara benzettiğim girintili çıkıntılı kıyılarını, denizini ve kumunu hatırlıyordum elbet. Ama, son yıllarda esas dikkatimi çeken, internette gördüğüm, Foça’nın restore edilmiş eski taş Rum evleri ve özellikle bir otel, Lola 38 Hotel, oldu. Web sayfasından incelediğim oteli, o kadar beğendim ki, son birkaç yıldan beri gitmek için uygun bir zaman kollayıp durdum. Genelde güneye tatile gittiğimiz zaman, gidişte veya dönüşte (bazen her ikisinde de) bir yerde kalmayı seviyoruz. Hem yeni bir yer görmek hem de dinlenmek açısından iyi oluyor. Foça da bunun için çok uygun bir yerdi. Bunca yıl bir türlü denk getiremedik. Bizim yolculuk yaptığımız tarihlerde otel her zaman dolu oluyordu. Geçen sene ise, zaten pandemi olduğu için o taraflara hiç gitmemiştik. Bu sene bu fırsatı yakalayınca doğrusu çok sevindim.
Eski Foça’ya vardığımızda saat akşam üzeri dörttü. Sahil boyunca giden, parke taş döşenmiş yolun üzerindeki oteli kolayca bulduk. Yol boyunca, Lola 38 gibi, restore edilmiş eski Rum evlerinden birkaç tane daha var. Çoğu bina maalesef yıkılıp, apartman yapılmış ama, en azından, alçak yapılar onlar da. Yolun diğer yanında halk plajı ve deniz uzanıyor. Burada park yeri olmadığı gibi, araba ile uzun süreli durmak da mümkün değil. Bavullarınızı indirip, arabayı otelin arkasındaki kendi otoparkına park edebiliyorsunuz.
Lola 38 Hotel, çok iyi yönetilen bir aile işletmesi. İçinde bulunduğu bina, 130 yıllık bir Rum evi. Zamanında, Foçalı Rum bir tuz tüccarı ve armatöre aitmiş. Bir akşam otel sahibi ile yaptığımız hoş bir sohbet sırasında bize gösterdiği resimlerden buranın oldukça harap ve neredeyse yıkılmak üzere bir durumdan şimdiki haline dönüştürüldüğünü anladık. Verilen itinalı hizmetin yanında, mimari açıdan bu kazanımın bile otelin Eski Foça’daki otellerden biraz daha pahalı olmasını haklı çıkardığını söyleyebilirim. Çok emek verildiği belli. Otelin ana binada, biri suite olmak üzere, iki odası var. Arka bahçesinde ise, orijinal evin çamaşırhane, kiler ve ahır gibi bölümlerinden dönüştürülmüş yedi tane odası bulunuyor. Her oda, zevk ve özenle, farklı farklı döşenmiş. Denizin otelin hemen önünde olması büyük bir şans. Ağaçların altında, şezlonglara uzanarak kitap okumak, sonra da, birkaç adım atıp kendimizi denize atmak pek keyifli idi.
Otelin önündeki plaj, halk plajı. Belli yerleri biraz kalabalık olmakla beraber, biz her seferinde denize girecek tenha bir iskele bulmayı başardık. Çevrede, şemsiye ve şezlong kiralayabileceğiniz “beach”ler de varmış. (Bildiğiniz gibi, o da yabancı bir dilden dilimize geçmiş olmasına karşın, artık plaj kelimesi kullanılmıyor. Onun yerini beach aldı!). Bizim orada kaldığımız günlerde hava o kadar sıcaktı ki, yakın olsa da yol gitmektense, doğrusu bahçenin serinliğini tercih ettik.
Sıcakta arkeolojik ve tarihi yer gezmek hep zordur. Bunun için en iyi mevsim bana göre ilkbahar ve sonbahardır. Buna rağmen, bizim gibi, yine de bir şeyler görmeden içiniz rahat etmiyorsa, Eski Foça’nın içinde görebileceğiniz yerler var. Bunlardan biri, sahildeki Beş Kapılar Kalesi. Akşam üzeri sahilde yapabileceğiniz bir yürüyüş sizi restoranların önünden, tarihi yarımadaya götürecektir. Bu yarımada aynı zamanda bir zamanlar burada olduğu bilinen Athena Tapınağı‘nın bulunduğu yer oluyor. Athena Tapınağı burada, tepenin üzerinde görkemli bir şekilde yükselirmiş. Ancak, bugün bu yapı yok çünkü, antik Foça’nın bulunduğu bu alanın üzerinde sonraki yüzyıllarda yoğun bir yapılaşma olmuş. Internette Foça hakkında bilgi veren bazı site ve bloglar, başka tapınakların resimlerini koyarak, sanki hala ayakta olan böyle bir yer varmış gibi bilgi veriyorlar. Bazı gezi bloglarında, insanların boş yere bu tapınağı aradıklarını da okudum. Oysa, Ekrem Akurgal’ın da belirttiği gibi, kazılarda tapınağa ait çıkarılabilen eserler İzmir Arkeoloji Müzesi’ne götürülmüş.
İsmini, yan yana yapılmış beş kapıdan alan surlar, ilk olarak 1275 yılında Cenevizliler tarafından yapılmış. Daha sonra, hem Bizanslılar hem de şehri ele geçiren Osmanlılar tarafından, Kanuni Sultan Süleyman zamanında, 1538-1539 yıllarında onarılmış. Duvarı takip ederek yürüdüğünüz zaman, Kybele Açık Hava Tapınağı’na ulaşacaksınız. Burası, bir zamanlar Athena Tapınağı’nın yükseldiği düşünülen yerin tam alt kısmında bulunuyor. M.Ö. 5. ya da 6. yüzyılda yapıldığı düşünülen Kybele Tapınağı’nda kayalara oyulmuş nişler ve ortada da bir Kybele kabartması görülüyor. Uzmanlara göre burada, Anadolu’nun pek çok yerinde de rastlandığı gibi, tanrıça Athena ile birlikte, tanrıça Kybele’ye de saygı gösterilirmiş.
Foça’da ilk kazılar, 1913-1920 yılları arasında, Fransız arkeolog ve mühendis Felix Sartiaux tarafından yapılmış. Dönemin Birinci Dünya Savaşı ve onu takip eden Yunan işgal dönemini de içermesi, kazıların niteliği konusunda beni epeyce düşündürdü. Otel sahibinin bize ödünç verdiği, Sartiaux’nun çektiği fotoğraflar ve belgelerle hazırlanmış bir kitapta, Foça’nın o dönemdeki halini görmek mümkün. Kitapta belirtildiğine göre, Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan asayiş boşluğu nedeniyle bu yörede bir takım eşkiya çeteleri türemiş. Bu çetelerin yaptığı baskınlardan ve yaşanan ölümlerden yılan Rum halk 1914 yılında Midilli Adası’na göç etmişler. Daha sonra, Yunanlıların Batı Anadolu’yu işgaline güvenerek olsa gerek, 1919 yılında geri gelmişler. Ancak, doğdukları yerlere bu kavuşma ancak birkaç yıl sürmüş. 1923 yılında, Türkiye ve Yunanistan arasında yapılan nüfus mübadelesi kapsamında tekrar göç etmişler.
Sartiaux sonrasında Foça’da, 1951-1955 yılları arasında daha yoğun olmak üzere, 1970 yılına kadar Prof. Dr. Ekrem Akurgal tarafından kazılar yapılmış. Uzun bir aradan sonra tekrar başlanan kazılar sırasında, 1993 yılında, Kybele Açık Hava Tapınağı bulunmuş. 1998 yılından beri Japan Tobacco International desteği ile yürütülen bu kazılarda, daha önce belirttiğim, M.Ö. 6. yüzyılda yapılmış kent duvarlarının yanında, M.S. 4. yüzyıl sonları ile 5. yüzyıl başlarına tarihlenen bir Roma dönemi villasına ait taban mozaikleri de ortaya çıkarılmış. Bunların bir tanesi İzmir Arkeoloji Müzesi’ne götürülmüş. Diğeri, üstü örtülerek korumaya alınmış.
Görmek istediğimiz yerler arasında olan antik tiyatro ve Ekrem Akurgal’ın ortaya çıkardığı Şeytan Hamamı olarak anılan mezarları, tüm aramalarımıza rağmen bulamadık. Aşırı sıcak da bizim normalden daha çabuk pes etmemize neden oldu. Doğru dürüst bir bilgilendirme ve tabela olmaması çok yazık. Kaynaklardan okuduğum kadarı ile, Şeytan Hamamı kayalara oyulmuş bir aile mezarı imiş. Akurgal, bulduğu seramiklere dayanarak, bazı Lidya mezarlarına benzettiği yapının tarihini M.Ö. 4. yüzyılın sonu olarak belirlemiş. Belediyenin web sayfasında belirtildiğine göre, uzun bir yol ve iki mezar odasından meydana gelen Şeytan Hamamı, askeri bölge içinde bulunmakta imiş. Bulamamış olmamızın bir nedeni de bu olabilir.
Kaynak: http://www.foca.bel.tr
Foça’da kolaylıkla ziyaret edebileceğiniz tarihi yerlerden biri, kentin 7 kilometre doğusunda bulunan Pers Anıt Mezarı. Yol kenarında, Foça’ya giderken veya oradan ayrılırken rahatlıkla durup, inceleyebileceğiniz bir yerde. Akurgal’a göre bu, M.Ö. 4. yüzyılda yapılmış, yöresel bir Pers hükümranının mezarı. M.Ö. 546-344 yılları arasında Anadolu’da yaşanan Pers egemenliği sırasında bölgede çok sayıda Pers despot kendi alanlarını yönetmiş. Yine Akurgal’ın belirttiğine göre, mezar ayrı bir yapı olarak inşa edilmeyip, büyük bir kaya kütlesi oyularak yapılmış. Mimari olarak, Pers etkisinin dışında, Likya, Lidya ve Frigya mezarlarının özelliklerini de taşıyor. 4,5 metre yüksekliği olan mezar, Likya mezarları gibi, iki katlı yapılmış. Ancak, Likya mezarlarından farklı olarak, ölü ikinci kata değil, zemin kata gömülmüş. Kanımca bu da, Anadolu’da farklı uygarlıkların tarih boyunca birbirlerinden etkilenerek, farklı alanlarda birikimlerini harmanlamalarına güzel bir örnek. Mezarın, restore edildikten sonra, 2001 yılında ziyarete açıldığı belirtiliyor. Ancak, etrafta ne bir satır açıklama ne de bir görevli var. Tekrar, kaderine terk edilmiş gibi duruyor. Bir başka ülkede olsa, inanılmaz bir tanıtımla ve belki de bilet keserek sunulacak bu tarihi eseri, arada bizim gibi tek tük insan ziyaret ediyor.
Foça’da kaldığımız üç gece farklı yerlerde yemek yedik. Pandemi sonrasında, dolup taşan yeme içme yerlerinden dolayı restoran sahipleri epeyce memnun görünüyorlardı. Bu durumda, özellikle iyi oldukları için isim yapmış yerlere rezervasyon ile gitmek neredeyse bir zorunluluk oldu. İlk gün akşam üzeri gittiğimiz Kavala Cafe & Winehouse, hemen denizin üstünde, çok hoş bir mekan. Bina, 1881 yılından kalma bir Rum evi. Evin sahipleri nüfus mübadelesi ile Kavala’ya gönderilirken, Kavala’dan gelen bir Türk aile de buraya yerleştirilmiş. Sonrasında birkaç kere tadilat gören ev, 2015 yılından beri kafe ve şarap evi olarak hizmet veriyormuş. Esintili, hoş bir yer. Birer limonata ve kahve, yol yorgunluğumuzu almak için iyi oldu. Yemeğe kalmadığımız için, şarap ve yemek konusunda bir fikir veremeyeceğim. Ancak, hizmet konusunda, servis yapan genç arkadaşlar biraz daha profesyonel olabilirler gibime geldi. Öğrenci olduklarını tahmin ettiğim bu arkadaşların siparişleri unutmalarını ya da geç getirmelerini dert etmezseniz, pek hoş bir yer.
serinlemek için ideal bir mekan
İlk akşam, sahildeki lokantalardan Trio Sardalya Meyhanesi’ne gittik. Reha Midilli Caddesi No:52 adresindeki bu yer bana bir zamanların eski meyhanelerini hatırlattı. Ne güzeldi o meyhaneler. Şimdi her yer lüks restoran olma ya da o havayı yaratma peşinde. Basit ve temiz bir yer. Mezeler ve yediğimiz sardalya balıkları güzeldi. Meyhanenin olduğu yerde deniz karaya doğru keskin ve dar bir girinti yapıyor. Bu coğrafi yapı bana Simi’yi hatırlattı. Yemek yerken hem önünüzdeki yolda “piyasa yapanları” hem de koyun karşı tarafında sıralanmış olan restoranları görebiliyorsunuz.
Antik yarımadada, Beş Kapılar Kalesi’nin üst tarafına denk gelen yerdeki Fokai Restoran’a ikinci akşam gittik. Buraya, Beş Kapılar’ın biraz ilerisindeki merdivenleri tırmanarak veya çarşı içi tarafından gelebilirsiniz. Gelmişken, ünlü Ağalar Konağı’nı da görebilirsiniz. Burası, Foça ile ilgili sitelerde çokça sözü edilen, hatta bazılarında aldatıcı bir şekilde sapasağlam başka konakların fotoğrafları ile birlikte bilgi verilen bir yapı. Oysa, 1992 yılında yangın geçirdiği belirtilen 300 yıllık bu konaktan geriye neredeyse hiç bir şey kalmamış. Orijinal halinde Safranbolu, Kayseri ve Batı Anadolu tipi evlerin ortak özelliklerini taşıdığı belirtiliyor. 1933 yılında Foça’ya gelen Atatürk, burada kalmış. Dilerim, bu özelliğinden dolayı gurur duyan Foçalılar bir gün bu tarihi konağı ayağa kaldırmayı başarırlar.
Kaynak: http://www.foca.bel.tr
Ağalar Konağı’nın biraz ilerisinde bulunan Fokai Restoran, önündeki parke taşlı sokağa taşan masaları ve yakınındaki restore edilmiş geleneksel Rum evleri ile çok hoş bir atmosfere sahip. Buradan, aşağıdaki liman bölgesini de görebiliyorsunuz. Yediğimiz mezeler arasında lakerda ve levrek simit özellikle yazılmayı hak ediyor.
Son gecemizde, herhangi bir yere rezervasyon yaptırmadan, şansımızı deneyelim dedik ve bu kez, Sardalya Meyhanesi’nin karşı kıyısındaki, Sahil Restoran’a gittik. Yediklerimizden özel bir şey not etmemişim ama, çeşitli mezeler ve levrek fileto yediğimizi hatırlıyorum.
Foça’ya giderseniz, Nazmi Usta’nın dondurmasından tatmanızı öneririm. Nazmi Usta, Makedonya’dan göç etmiş, Arnavut kökenli bir ailenin çocuğu olarak 30 yılı aşkın bir süreden beri dondurmacılık yapıyormuş. Dondurmacılığı babasından öğrenmiş. İşinin sırrı olarak, kullandığı süt ve meyvenin günlük ve taze olmasına işaret ediyor. Bu kadar övdükten sonra, bana dondurmasını tadıp tatmadığımı sorarsanız, maalesef diyeceğim. Önündeki kuyruk her daim o kadar uzundu ki, hiç bir gece Nazmi Usta’nın dondurmasından yiyemedik. Bu da kalitesi ve şöhreti ile orantılı olsa gerek. Ama biz de, biraz ilerideki başka bir sakız dondurmacısından dondurma yedik. Doğrusu, o da çok güzeldi…
——————————–
KAYNAKLAR:
(1)- Akurgal, E., “Ancient Civilizations and Ruins of Turkey”.
(2)- Bean, E., G., “Aegean Turkey”.
(3)- http://www.foca.bel.tr
