İstanbul’da Deniz Sefası

Deniz Hamamından Plaja Nostalji

Yine sıcak geçen bir Ağustos ayı, yine bunaltıcı sıcaklar… Tatile gidememiş ya da daha sonra gidecek olanların kendilerini mümkün olabildiğince klimalı alanlara hapsettiği günler… Güzel İstanbul’un bana göre en zor geçen iki ayı. Temmuz ve Ağustos. Ama, elbette bu yaz da geçecek. Üstelik, bu sıcakta bile, şehirde yapılabilecek güzel şeyler var. Sergiler var örneğin gidebileceğiniz. Çok güzel sergiler. Bunlardan biri, 5 Nisandan beri Pera Müzesi’nde sergilenen, “İstanbul’da Deniz Sefası- Deniz Hamamından Plaja Nostalji” sergisi. Ben sergiye iki kere gittim ve her seferinde çok keyif aldım. Sergi hakkında daha önce yazmış olmayı ve haberdar olmayanları bilgilendirmeyi isterdim ama, maalesef fırsat bulamadım. Sergi 26 Ağustosta bitiyor görünüyor. Dilerim, görme fırsatınız olur. Bir ihtimal, zaman zaman bazı sergiler için yapıldığı gibi, süresi de uzatılabilir.

Yurtdışında, şehrin hemen içinden denize girilebilen büyük, küçük yerleşim yerlerini gördükçe İstanbul adına hep hayıflanmış, üzülmüşümdür. Bundan otuz küsur yıl önce İstanbul’a taşındığım zaman, şehrin içindeki plajlar çoktan yok olmuştu. Marmara’da başlayan deniz kirliliği nedeniyle, İstanbullular her yaz güney sahillerine akın etmeye başlamışlardı. Denizin kirlenebileceğine inanmayan kimi cesurlar Adalarda denize girmeye devam ediyorlardı gerçi ama, ölçümlerde çıkan koli basili miktarları kalabalıkların ayağını kesmişti denizden.

Benim, taşınana kadar İstanbul ile pek bir bağlantım olmamıştı. Çok küçükken, Beşiktaş’ta Serencebey Yokuşu olduğunu sonradan öğrendiğim yerde oturduğumuzu hayal meyal hatırlıyordum. İstanbul’da oturan akrabalarımız da vardı ama, pek gelip gitmemiştik. Buna karşın, 1970’li yıllarda denize girmek için İstanbul’a, örneğin Suadiye Oteline ya da Fenerbahçe’deki askeri kampa gelen arkadaşlarım vardı. Bu olağandı o zamanlar. Bir de, o yıllarda Anadolu yakasının yazlık (o zamanki tabirle, sayfiye) olduğunu bilirdim. Şimdi kulağa çok olağan dışı gelse de, o zamanlar bir kesim kış aylarında Avrupa yakasında oturur, yazın Anadolu yakasındaki kendilerine ait veya kiraladıkları evlere taşınırdı. 1980’lerin ikinci yarısında İstanbul’a taşındığım zaman bile bunu yapan insanlar vardı ve benim gibi Anadolu yakasında sürekli oturanlara hayret ederlerdi.

İstanbul’da insanların denizle bağlarının kesilmesinin nedeni sadece denizin kirlenmesi olmamış. Buna ek olarak, şehrin geçirdiği toplumsal ve kültürel değişim de önemli bir rol oynamış. Bir yandan şehre göç, diğer yandan çarpık kentleşme hem alışkanlıkları hem de plajları yavaş yavaş yok etmiş. Kilyos, Şile ya da Adalar gibi daha uzak yerlerde plajlar hala var tabii ama, ben şehrin içindeki yerlerden söz ediyorum. Son yıllarda, Suadiye, Caddebostan gibi sahillerde belediyenin yaptığı plaj düzenlemelerini ve denize giren kadınları ve erkekleri, az da olsa, görüyoruz. Kendim hiç girmemiş olsam da, düzenlemeyi yapanları da, plajın müdavimlerini de takdirle karşılıyorum. Bu insanların bir kısmı belli bir yaşın üstünde. Bana öyle geliyor ki onlar, serinlemenin, yüzmenin dışında, anılarında özlem duydukları bir döneme tekrar hayat vermeye çalışıyorlar…

Küratörlüğünü tarihçi ve akademisyen Zafer Toprak’ın yaptığı Pera Müzesi’ndeki sergi, çok iyi hazırlanmış. Ayrıntılı ama sıkmayan açıklamalarla birlikte, sergilenen döneme ait fotoğraflar, eşyalar, yağlı boya tablolar, filmler, kitap ve karikatürler insanın içini açan, neşeli bir tarzda düzenlenmiş. Gezerken insan, Cumhuriyet ve laik toplum düzeni ile birlikte büyük bir dönüşüm yaşayan bireylerin mutluluklarını hissedebiliyor. Bu anlamda serginin, her iki gidişimde de gördüğüm çok sayıda genç üzerinde olumlu bir etkisi olduğunu düşünüyorum. Yaşadıkları şehrin geçmişini tanımaları, eski günlerin sadece yokluk ve kasvet demek olmadığını, dahası, bağnazlığın ülke ile beraber İstanbul’u nasıl adım adım ele geçirdiğini görmeleri, öğrenmeleri açısından…

Osmanlı döneminde, mahremiyet anlayışının da etkisi ile, İstanbul gibi bir şehirde denize girmek konusu hep yabancı bir kavram, hatta yasak olmuş. Ancak 19. yüzyılın ikinci yarısında, kadınlar ve erkekler için ayrı olmak üzere, deniz hamamları yapılmaya başlanmış. Bunlar, deniz kenarında, sırıklar üzerine oturtulmuş, ortasında deniz suyunun girebileceği havuz benzeri bir alan olan bir tür kulübelermiş.

Deniz hamamları ile birlikte, denize nasıl girileceği, ne giyileceği, hangi saatlerde girilmesinin uygun olacağı ve benzeri konularda yayınlar da yapılmaya başlanmış. Örneğin, 1891 yılında Doktor Binbaşı İbrahim Cemal’in yazdığı Deniz Hamamı Risalesi’nin, “Denize Girmeden Evvel İttihaz Olunacak Tedabir” bölümünden bazı öneriler şöyle:

– Bir tabibin (doktor) reyi olmadıkça asla denize girilmemelidir. Denize ne vakit girileceğini ve mekulat (besin) ve meşrubatın nasıl olacağını ve buna mümasil (benzer) bazı husussatı dahi tabib tayin etmelidir.

– Karanın içerilerinde bulunanlar denize girmek için sahile vardıklarında iki üç gün meks etmelidirler (beklemelidirler). Bu vaziyet en ziyade küçük çocuklara ve henüz hasta bulunan veya hastalıktan yeni kalkmış olan gençlere variddir.

– ………….. denize karpuz kabuğu düştükten yani şehr-i Haziranın evasıtından (ortasından) sonra deniz hamamına başlanabilir ise de denize girmek için en münasip olan zaman yaz mevsiminin sonu veya sonbaharın ibtidasıdır (başıdır).

– Çocuklar altı yaşını tekmil etmedikçe denize sokulmamalı ve yedi yaşına vasıl olduklarında dahi birdenbire denize götürülmeyip evde evvelce sıcak banyo veya duştan beda’ ile tedricen soğuk suya alıştırıldıktan sonra soğuk deniz suyuyla istihmam (yıkanma) ettirilmelidir.

1906 yılında Doktor Adanalı Ahmet Şükrü Beyin yazdığı Denize Kimler Girebilir kitabının Çocukların İstihmamı bölümünde ise, çocukların deniz hamamında değil, sahilde, rüzgar almayan, kumsal ve derin olmayan yerlerde denize sokulması ve mutlaka ellerinden tutulması gerektiği yazılı. Bir de, doktora göre, o yerler sürekli güneşli olmalıdır. “Zira deniz gibi güneş de hayattır”…

Şimdilerde plajlarda çok seyrek görüyorum ama, yaşı benimkine yakın olanlar eskiden kum banyosu ya da kuma gömülmenin ne kadar yaygın olduğunu hatırlarlar. Babam da kendini kuma gömdürmeye bayılırdı. Ben de küçük bir çocuk olarak, hızlı hareketlerle onun bana kocaman görünen gövdesini kum ile kaplayıp, bir tepecik yapmaya bayılırdım. Yine sergide edindiğim bilgiye göre öğrendim ki, bu çok eskilere dayanan bir adet. Hatta, sağlıklı olmak için bir tavsiye. İmparatorluk Bahriye Zabıtanından M. Said bey 1913 tarihli kitabında, içerdiği iyot ve tuzlar nedeniyle, denize girdikten sonra yapılacak kum banyosunun ne kadar yararlı olduğunu, romatizma ve benzeri hastalıklara ne kadar iyi geldiğini anlatmış.

Bir başka önemli konu, denize girerken ne giyileceğidir. Beşiktaşlı Doktor Salahaddin Ali bey, 1918 tarihli, “Hamamlar-Deniz Hamamları ve Denizde Banyo-Banyoların Tesirat-ı Şifaiyyesi ve İstihmamat Suret-i İcrasındaki Şerait-i Sıhhıyye” isimli kitabında erkeklerin peştamal veya don (mayo), kadınların ise bir ceket ve don giymelerinin uygun olacağını belirtmiş. Kadınların daha fazla örtünme gerekliliğini de şöyle açıklamış:

Bu lüzum kadın cildinin inceliği münasebetiyle cüz’i bir yosundan veyahut diğer bir şeyden müteessir ve müteezzi (incinmiş) olmasından ileri gelir. Velhasıl denize bir örtü ve kostüm ile girilmelidir.

Yine aynı eserde, Doktor Salahaddin Ali bey İstanbul’un hangi bölgelerinde denize girmenin uygun olduğuna da değinmiş. Rumeli yakasında, denize dökülen lağımlar nedeniyle, Küçük Ayasofaya civarı, Kumkapı, Yenikapı ve Samatya’da kesinlikle denize girilmemesini, Bakırköy ve Yedikule’nin nispeten daha iyi olduğunu belirtmiş. Yine Köprü ve Haliç de, suyun kirliliği nedeniyle uzak durulması gereken yerlermiş. Boğazın Anadolu Yakasında, Üsküdar, Çubuklu, Kanlıca ve Göksu (belki de akıntı nedeniyle) uygun bulunmamış. Boğazın Rumeli Yakasında Beşiktaş, Ortaköy, Bebek ve İstinye yerine Arnavutköy tavsiye edilmiş. Anadolu yakasında ise, Kadıköy hariç olmak üzere, Maltepe’ye kadar olan sahil ve özellikle Adalar en uygun yerler olarak nitelendirilmiş.

İstanbul’da, bir devrim olarak nitelendirilen, deniz hamamından plaja geçiş, kendileri de bir devrim sonucu bu şehre kaçan, Beyaz Ruslar sayesinde olmuş. Eski adı ile “Fülürye”de sere serpe denize giren Ruslar sayesinde bir dönüşüm yaşanmış ve 1920’lerden itibaren, kadın ve erkeklerin beraber denize girdikleri plajlar yaygınlaşmaya başlamış. Bu arada, adını fülürye kuşundan alan bu semtin adı da, Rus şivesi ile uğradığı değişim sonucunda Florya olmuş. Florya, deniz ve denizciliğe çok önem veren Atatürk’ün de denize girmek için tercih ettiği yer olmuş. Sergideki filmlerden biri de Atatürk’ün Florya deniz köşkünde çekilmiş sahnelerinden oluşuyor.

Öyle anlaşılıyor ki, İstanbul plajları altın çağını 1960’lara kadar yaşamış. Plajlarda gündüz yüzme, voleybol, yelken ve bunlarla beraber bol bol gösteriş, akşamları orkestra, dans ve caz müziği olmak üzere, eğlenceler hüküm sürmüş. Bütün bunlar bence, II. Dünya Savaşı sonrasının tüm dünyada görülen umut ve neşe dolu havasından da etkilenmiş.

Sergide beni de geçmişe götüren pek çok şey vardı. Bunlardan birisi İsmet İnönü ile ilgili. Benim gibi, İsmet İnönü’nün hayatta olduğu zamanları net bir şekilde hatırlayacak yaşta olanlar bilirler. İsmet Paşa her sene, yaz geldiği zaman, Ankara’da oturduğu Pembe Köşk’ten Heybeliada’daki köşküne taşınırdı. Onun askılı mayosu ile iskeleden çivileme atlaması ve deniz sezonunu açması, o zamanların tek televizyon kanalı, siyah beyaz yayın yapan TRT’de mutlaka haberlerde gösterilirdi. Adeta gelenek haline gelen bu görüntüyü, İsmet Paşanın 1973 yılında ölümüne kadar izledik. O yıllarda henüz doğmamış olanlar veya hatırlamayanlar, bu filmi ve İsmet Paşa’nın ünlü mayosunu da sergide görebilirler.

Sergiyi gezerken, ister istemez çocukluğuma ve gençliğime döndüm… Serginin anımsattığı güzel şeylerin yanında, ülkede doğru dürüst güneş kremi bile olmaması nedeniyle, her sene kaçınılmaz kadermiş gibi yaşanan ıstakoz gibi kızarma, gece acıdan uyuyamama ve soyulma fasıllarını, bunu önlemek için şehir efsanesi gibi dillerde dolaşan tuhaf reçeteleri hatırladım. Yanıkların üzerine kimi yoğurt, kimi zeytinyağı sürmeyi önerirdi. Bir de, güzel yanmak için sunulan reçeteler vardı. Birayı içip güneşte yatmaktan tutun da, vücuda Coca Cola sürmeye kadar… Bunları hatırlamak şimdi insanı hem hayrete düşürüyor hem de güldürüyor…

Sanırım henüz ozon tabakası bu kadar tahrip olmadığı için, plajlarda o kadar çok şemsiye, insanlarda da gölge arayışı pek yoktu. Esasen, ozon tabakasından da kimsenin haberi yoktu o zamanlar. O nedenle, eski resimlere bakarsanız, insanların çoğunlukla kumsalın ortasında öylece oturduğunu görürsünüz. Ne bir şemsiye ne bir tente… Plajların en anlı şanlısında bile şezlong, minder hak getire. Havlunu yayar otururdun çoğunlukla. Günümüzdeki gibi bangır bangır müzik çalındığını ise, hiç hatırlamıyorum.

Zaman zaman “başa güneş geçmesi” denilen o facia olurdu bir de. Bana da birkaç kere olmuştu. Fazla güneşte kalmaktan olduğu söylenen ateş ve mide bulantısı. Sözde önlediği düşünülerek, kumsalda yapılan ilk işlerden biri, çocukların kafalarını ıslatmak olurdu. Kafa demişken, kadınların ve biraz büyümüş kız çocuklarının saç bonelerinden söz etmeden olmaz. Genelde tek renkli ve sade olan bu bonelerin 70’li yıllarda fosforlu renklerde, kimi kabartma çiçeklerle kaplı, süslü olanları çıkmıştı. Sonradan denizde saç bonesi kullanmak tarihe karıştı.

Eskilerden deniz ve plaj denince aklıma gelen bir başka şey de, nedense, o zamanlar ağabeyimin meraklı olduğu İngilizce çizgi mizah dergisi Archie olur hep. Tüm yıl boyunca çıkan sayılarında Archie’yi elde etmek için zaten sürekli yarışan zengin Veronica ve Betty, yazın giydikleri çeşit çeşit bikinileri ile rekabeti artırırlardı. Bazen birinin, kimi zaman diğerinin kazandığı maceraları okumaya ve kızların kıyafetlerini incelemeye bayılırdım doğrusu.

Çocukluğumla ilgili hiç unutmadığım anımı ise en sona bıraktım… Sergiyi gezerken yine tüm canlılığı ile hatırladığım bu olay, bazen sebepsiz yere de aklıma düşer. Olayı tüm canlılığı ile tekrar hatırlar, ürperirim. Bu bir boğulmaya ramak kalma olayıdır…

Sanırım dört beş yaşlarındaydım. Selanik’te plajdaydık ve aynı yaştaki arkadaşım Nancy ile sahilde oynuyorduk. Annemler de biraz geride ama suya yakın, beni görebilecekleri bir yerde oturuyorlardı. Arada ne olduğunu, nasıl olduğunu hiç hatırlamıyorum. Tek hatırladığım, birdenbire Nancy ile karşılıklı bir pozisyonda, iki elimizle birbirimize tutunmuş bir halde sürekli suya batıp çıkmaya başladığımız. Birbirimize sesleniyor ya da seslenmeye çalışıyor, her seferinde de inanılmaz su yutuyorduk. Bu böyle ne kadar sürdü bilmiyorum. Su yuttukça öksürüyor, öksürdükçe ve konuşmaya çalıştıkça daha çok su yutuyorduk…

Birden, bir elin sırtımdan bana sarılarak beni kaldırdığını hissettim. Aynı kişi diğer eliyle de Nancy’i benzer şekilde kavramıştı. Bu, Amerikalı bir kadındı. Bizi kıyıya çıkardığında hala olayın şokunda idik ve uzun süre öksürmeye devam ettik. Söylenen oydu ki, açıktan geçen bir geminin dalgası bizi kıyıda oynarken kapıp, açıklara doğru götürmeye başlamıştı. Annelerimizin gözü önünde olsak da, birkaç saniyelik bir boşlukta biz, dalgaların eline düşmüştük. Bizi gören ve izleyen Amerikalı kadın boğulmak üzere olduğumuzu anlamış ve hemen kurtarmaya koşmuştu. Bu olaydan sonra, gerçekte ne kadar olduğunu bilmediğim, ama bana çok uzun gelen bir süre denize girmediğimi hatırlıyorum. Korkumu yenmem epeyce zaman almıştı.