Milano (4): La Scala’da Bir Gece…

Milano ile ilgili önceki yazılarımdan birinde, Ekim 2019’da neden Milano’ya gitmeyi seçtiğimizi daha sonra yazacağımı belirtmiştim. Doğal olarak, her gezinin bir çıkış noktası oluyor. Sanırım, bu herkes için böyle. Duyulan bir merak, özel bir ilgi ya da önceden gidip de, insanın unutamadığı bir özellik nedeniyle yeniden görme isteği. Önceki gidiş ya da gidişlerinizde görmeye fırsat bulamadığınız ama hala aklınızdan çıkmayan yerler. Hepsi olabilir.

Yolculuktan aylar önce, İtalya’da bu kez nereye gideceğimiz konusunda araştırma yaparken, operaya gidebileceğimiz bir şehre gitmenin çok güzel olacağını düşündüm. Ekim ayı İtalya’da opera için iyi bir mevsim değil. Özellikle, yazın opera sahnelenen Roma, Verona gibi kentlerde Ekim ayı bir ara verme dönemi oluyor. Bu gibi şehirlerde sezon epeyce geç başlıyor. Ama La Scala’nın öyle olmayabileceğini düşünerek, bir şansımı deneyeyim dedim ve programa baktım. Ne büyük sürpriz! Bizim İtalya gezimiz için planladığımız günlere denk gelen bir tarihte sahnelenecek bir opera vardı. Hem de bir Gala! Handel’in Giulio Cesare in Egitto (Jül Sezar Mısır’da) adlı eseri. Üstelik, başrolde ünlü mezzo-soprano Cecilia Bartoli ile… İnanması zor bir şans diye düşündüm. Handel’in bu eserini bilmiyordum ama konçerto ve süitlerini çok severim. O nedenle, eser konusunda tereddüt etmedim. Bartoli’yi de, kimilerinin yorucu ve sıkıcı bulmasına karşın, çok severim. Kendisini bir kere İstanbul Festivali sırasında Aya İrini’de izlemiştim. Albümleri de bana daima keyif vermiştir.

Böylece, 2019 sonbaharında nereye gideceğimiz belli oldu. Milano’ya gidecektik. Uçak ve otel rezervasyonundan önce, La Scala’ya biletlerimizi aldık. En son 21 yıl önce, 1998 yılında, gittiğim bu operanın birkaç mabedinden birine gidecek olmamız beni çok heyecanlandırdı.

Operayı sevmem çocukluk yıllarıma dayanır. Birkaç yıl önce yayınladığım La Diva Turca isimli yazımda (söz konusu yazıya erişim için bağlantıya tıklayabilirsiniz) opera sevgimin henüz çocukken Roma’da babamın götürdüğü operalar ile başladığını yazmıştım. Öyle ki, kışın Teatro dell’Opera di Roma ya da yazın Terme di Caracalla’daki açık hava temsillerine gitmediğimiz zamanlar, evdeki opera plaklarını libretto’larından takip ederek dinlerdim.

O zamanlar, kışın operaya gitmek öyle sıradan bir olay değildi ve beni temsiller kadar, ortam da çok etkilerdi. Uzun olmasa bile, daima çok şık gece giysileri içinde kadınlar ve smokin ya da koyu renk takım elbiseleri içinde erkekler. En az onlar kadar kibar görevliler. Kristal avizelerin altın rengi süslemelere yansıyan ışıltısı. Kibar selamlaşmalar, terbiyeli kahkahalar. Yazları gittiğimiz Terme di Caracalla’da durum farklıydı. M.S. 3. yüzyıldan kalma bu Roma hamamında sergilenen temsillerde, yazlık sinemalar gibi olmasa da, doğal olarak daha rahat bir ortam olurdu.

1998 yılında, bir arkadaşımla La Scala’da Giacomo Puccini’nin Manon Lescaut operasını izlemiştim. Milano’ya iş için gitmiştik. O zamanlar henüz önceden internetten bilet almak gibi bir olanak olmadığı için, ancak Milano’ya gidince bilet olup olmadığını soruşturabildik. Tabii ki, tüm biletler aylar önce satılmıştı. Ama, kaldığımız Hotel dei Cavalieri bu gibi durumlar için belli ki önlemini almıştı. Bilgi almaya çalıştığımız resepsiyondaki görevli,

– Bayanlar, biliyorsunuz, La Scala’nın biletleri aylar önce satıldı. Ancak, arzu ederseniz, biz size bilet sağlayabiliriz , demişti.

Böylece, normal fiyatın iki katını vererek, o akşam Manon Lescaut’ya gitmeyi başarmıştık. La Scala’nın kapısından girer girmez çocukluğuma geri dönmüştüm. Jilet gibi ütülü üniforması içindeki kibar bir görevli bizi karşılamış ve,

– Güzel bayanlar, La Scala’ya şeref verdiniz,

diyerek, türlü iltifatlarla yerimize kadar götürmüştü. Hemen hemen her kadına benzer iltifatlar yapıldığını tahmin etsek de, doğrusu söyledikleri kulağımıza, tarzı gönlümüze çok hoş gelmişti…

Yerimiz gerçekten mükemmeldi. Hiç unutmuyorum, ilk kattaki, sahnenin tam karşısında yer alan en iyi localardan birinde, öndeki iki sandalyeye oturduk. Aşağıda parterre ve yukarda localar şık insanlarla doluydu. Bir grup Japon erkek, smokinlerinin içinde hallerinden pek memnun görünüyorlardı. Turistik ya da iş gezisi, her ne sebeple Milano’ya gelmişlerse, smokinlerini getirmeyi unutmamışlardı. Kısacası bana göre ortam, opera sanatına yaraşır bir haldeydi. Tıpkı çocukluk anılarımda olduğu gibi…

Sonraki yıllarda, Avrupa’ya gidişlerimde eğer denk gelen bir opera temsili varsa hep gitmeye gayret ettim. Zaman içinde, giyim kuşam ve opera izleme adabı açısından kalitesi düşen seyirci beni üzmeye başladı. 2013’te, Viyana Staatsoper’deki ortam beni eski güzel günlere götürse de, hemen arkasından gittiğim Prag ve Berlin’de hayal kırıklığına uğramıştım. Ama İtalya farklıydı. Bir süredir İtalya’da operaya gitmiyor olsam da, buna yürekten inanıyordum. Kapıcısından, duvarcısına kadar herkesin opera sevdiğini bildiğim İtalya’da, operanın anavatanında durum farklı olmalıydı.

İşte bu düşünce ve duygularla, 18 Ekim 2019 akşamı için aylar öncesinden biletlerimizi aldık. Yaz ortasında La Scala’dan bir e-mail geldi. Üzülerek, Cecilia Bartoli’nin sahne alamayacağını bildiriyorlardı. Kleopatra rolünü Bartoli yerine, Avusturalya asıllı Amerikalı soprano Danielle de Niese oynayacakmış. Düş kırıklığına uğramadım desem yalan olur. Danielle de Niese’i tanımıyordum. Ama, programda daha önce dikkatimi çekmemiş olan, Sezar rolündeki Bejun Mehta’yı biraz araştırınca, La Scala’da güzel bir akşam geçireceğimize dair inancım geri geldi. Babası ünlü şef Zubin Mehta’nın kuzeni olan Bejun Mehta günümüzde dünyanın en iyi birkaç kontrtenorlarından birisi sayılıyormuş. Aldığı birçok ödül ve Grammy, Laurence Olivier gibi ödüllere adaylıkları var. Benim kafamı kurcalayan konu, sadece onun bir kontrtenor olarak Sezar rolünü oynayacak olması oldu. Bilindiği üzere, tıpkı geçmişte kastrato’ların yapabildiği gibi, kontrtenorlar da kadın sesi çıkarabiliyorlar. Handel de, zamanında kastratolar için birçok eser bestelemiş. Ancak bunlar, o dönem kadın sesinin Papa tarafından yasaklanmış olması nedeniyle, genelde kadın rolleri için sahneye çıkıyorlarmış. (Kastratolar ve tarihte en ünlülerinden biri sayılan Farinelli hakkındaki Sanat Aşkına… başlıklı yazıma erişmek için linke tıklayabilirsiniz). Bu nedenle, Sezar gibi güçlü bir tarihi kişiliğin bir kontrtenor tarafından canlandırılması bana çelişkili geldi. Ancak, belirttiğim gibi, üzerinde fazla durmadım.

Milano’da kaldığımız otel, yürüyerek La Scala’ya en fazla beş dakikalık bir mesafede idi. Çok merkezi bir konumda olması nedeniyle de, günde en az bir iki kere önünden geçiyorduk. Temsil akşamının gelmesini sabırsızlıkla bekledim. Bu arada, aralarla birlikte, 3 saat 43 dakika süreceği belirtilen temsil öncesinde bir şeyler yemek gerekecekti. Onun için de, La Scala’nın fuayesinde bulunan, Il Marchesino’da önceden yer ayırttık. 1998 yılında, arkadaşımla önceden değil, sonradan yemek yemeği tercih etmiştik ve temsilin sonunda yakınlardaki bir bara girmiştik. İçerisi oldukça karanlık ve çalan müzik, birkaç dakika önce bize keyif veren müzik ile alakası olmayan, yüksek perdeden bir günümüz müziği idi. Bizi kapıda karşılayan görevli, kıyafetlerimize bakarak,

– Sanırım siz La Scala’dan geliyorsunuz, demişti.

Öyle olduğunu söyleyince,

– O zaman, yan taraftaki restoran daha çok hoşunuza gidecektir,

diyerek, bizi başka bir işletmeye yönlendirmişti. Gerçekten de gittiğimiz restoranın klasik tarzdaki dekorasyonu ve çalınan klasik müzik ile, operada geçirdiğimiz büyülü saatlerin etkisi yemek boyunca devam etmişti…

Il Marchesino, kırmızı kadife ile kaplı koltuk ve sandalyelerine karşın modern tarzda döşenmiş bir restoran. Doğrusu, La Scala’nın çatısı altında daha farklı bir tarz bekliyordum. Tüm masalar, bizim gibi temsile gelenlerle doluydu. Sanırım, benim moralim yavaş yavaş bu yemek sırasında bozulmaya başladı. Bizim yaşımızda veya yaşları biraz daha fazla olan çiftler, eski günlerde olduğu gibi, son derece özenli giyinmişlerdi. Hanımlar gece elbiseleri, erkekler smokin ya da koyu renk takım elbiseleri ile mutlaka kravatlı veya papyonlu. Öte yandan, gözüme çarpan o diğer korkunç kıyafetler de neydi? Sokakta köpeğini gezdirmekten geliyormuş gibi giyinmiş kadınlar, kanvas, hatta jean pantolon giymiş erkekler. Bu doğru olamazdı. Bu insanlar bizimle temsile girecek olamazlardı. Sahnede bir kere görme fırsatı bulabildiğim ve zarafetine hayran olduğum, 25 sene prima donna olarak burada sahneye çıkmış olan Leyla Gencer’in La Scala’sı bu hale gelmiş olamazdı. 1998 yılında, değil bu kadar döküntü kıyafetlerle, kravatsız olarak gelenler kapıdan çevriliyordu.

Karışık duygular içinde yemeğimizi yedik. Servis hızlı, yemekler lezzetli idi. İtalya’da her bölgenin, şehrin kendine has bir yemeği vardır. Milano’nunki nedir derseniz, hiç şüphesiz, başta Risotto alla Milanese (Milano usulü risotto) gelir. Avrupa’ya Araplar tarafından getirildiği düşünülen pirinç, İtalya’da ilk olarak Sicilya’ya 13. yüzyılda gelmiş. Buradan Napoli’ye, oradan da, Milano’lu Sforza ailesinin Napoli Krallığı ile olan bağı nedeniyle, Lombardiya bölgesine gelmiş. Günümüzde, ülkenin en geniş pirinç tarlaları burada bulunuyor. Tüm İtalya’da pirinçten yapılan risotto çeşitleri ile Milano usulü olanı ayıran en önemli özellik ise, burada safranın en önemli malzeme olması. Böylelikle, Milano usulü risotto’nun hoş, sarı bir rengi oluyor. Il Marchesino’da yediğimizin ilave özelliği ise, üstündeki eritilmiş altındı. Altının yemeklerde kullanıldığını biliyordum ama, daha önce hiç yememiştim. Doğrusu, çok lezzetli idi. Bir kadeh güzel şarap eşliğinde, güzel bir yemek oldu.

Derken, temsil vakti geldi… Hesabı ödeyip, kalktık.

Kapıda düzeni sağlamaya çalışan bir iki görevli dışında etrafta personel görünmüyor. Nerede o yıllar önce iltifatlarla bizi karşılayıp locamıza götüren kibar görevliler? Bir itiş kakış. Sırtında koca sırt çantası ile gelenler. La Scala’ya yakıştıramadığım kılık kıyafette insanlar. Evet, artık iyice ikna oldum. Operanın bu son kalelerinden biri de seyircisindeki sakilliğe ve kılıksızlığa yenik düşmüş. Belli ki para kazanma kaygısı ile, artık kapıdan kimseyi kıyafetinden ötürü geri çevirmiyorlar. Kimi seyirciler de, bir opera akşamı için giyimlerine en ufak özeni göstermeyi düşünmüyorlar. Dünya nasıl bu kadar sakil, zevksiz ve banal bir hal aldı? Biliyorum, imkanı kısıtlı olmayanlar gitmesin mi denilebilir. Ama, en azından temiz ve düzgün ütülü giyinmek mümkün diye düşünüyorum. Benim düşünceme göre, La Scala’ya gitmek artık bazı insanlar için, Milano’ya gitmişken şöyle bir Duomo’yu gezmek gibi bir şey haline gelmiş. Milano’ya gidince, yapılacaklar listesindeki maddelerden biri olmuş. La Scala yönetimi de artık bundan rahatsız olmamaya karar vermiş. Yeter ki gelir olsun. Onlar da kendi açılarından haklı olabilir. Azalan eski opera severler nedeniyle ayakta kalmaya çalışıyorlar belki de.

Kalabalığın içinde zar zor yerimizi bulduk. İkinci kattaki 12 numaralı locanın en öndeki iki sandalyesine oturduk. Bir süre sonra, nasılsa, bir görevli Uzakdoğulu bir çifti de bizim locaya getirdi. Bu sayede, görevlinin anahtarla açtığı 12 numaralı locanın vestiyerine pelerinimi asabildim. Artık, temsil başlayana kadar biraz etrafı inceleyebilirdim.

Söylememe gerek yok, La Scala’nın içi çok güzeldir. Tam adı Teatro alla Scala olan opera binasının yapımına, Avusturya İmparatoriçesi Maria Theresa’nın himayelerinde, 1776 yılında başlanmış. O zamana kadar opera binası olarak Teatro Ducale kullanılıyormuş. Ducale o yıl yanınca, yeni bir opera binasının yapımı için hemen harekete geçilmiş.  İnşaat, eski binadaki loca sahiplerinden toplanan paralarla finanse edilmiş. Mimarı Giuseppe Piermarini olan La Scala’nın adı, burada daha önce bulunan ve opera binası için yıkılan, 1381 yılında yapılmış, Santa Maria della Scala kilisesinden geliyor.  Zamanında bu kilise, Dük Bernabo Visconti’nin eşi için yapılmış. 1778 yılında tamamlanan opera binasında ilk temsil, Antonio Salieri’nin L’Europa riconosciuta isimli eseri olmuş. Bundan sonra La Scala, İtalyan operasının ünlü bestecileri Rossini (1792-1868), Gaetano Donizetti (1797-1848), Verdi (1813-1901) ve Bellini’nin (1801-1835) eserlerinin sergilendiği başlıca mekanlardan biri olmuş. Ünlü şef Arturo Toscanini’nin (1867-1957) yönetime gelmesinden sonra, o zamana kadar İtalyan opera severlerin az tanıdığı, Richard Wagner’in de eserleri sahnelenmeye başlanmış. Renata Tebaldi, Maria Callas, Leyla Gencer gibi operanın Diva’ları, Margot Fonteyn ve Rudolf Nureyev gibi balenin unutulmazları burada sahneye çıkmışlar.

La Scala, Milano’nun 1943 yılındaki bombalanması sırasında yerle bir olmuş ve üç yıl sonra yeniden inşa edilmiş. En son 2002 yılında tekrar restorasyona girmiş ve 2004 yılında perdelerini yeniden açmış. Ancak, belki yakınlarda yeniden bir elden geçmesi gerekebilir. Örneğin, bizim locanın duvarında kocaman bir göçük vardı. Bunu kimin nasıl yaptığını bilemiyorum ama, düşmüş olduğuna kanat getirdiğim izleyici kalitesinden dolayı pek şaşırdığımı da söyleyemeyeceğim.

Nihayet, temsil saati geldi ve perde açıldı… Bundan sonrası, benim için önce bir şok, sonra hayretle karışık derin bir hayal kırıklığı ve yürek daralması ile geçti diyebilirim. Karşılaşacağımız durum ile ilgili daha önce en ufak bir ipucu fark etmemiştik. Belki, operayı sahneye koyan Robert Carsen’ı ve dekor ve kostümleri tasarlayan Gideon Davey’i bilenler, hatta sevenler, koşa koşa gelmiş olabilirler. Araştırdığım kadarı ile son yıllarda dünyanın belli başlı operaları ile çalışmış olan bu ikiliyi şahsen ben, kara listeme almış bulunuyorum. Bundan böyle, bu ikilinin yer aldığı hiçbir projeyi görme arzum yok. Bana göre bir maskaralık olan bu denemeler, aynı zamanda opera sanatına bir hakaret. Değişen zamandı, zevklerdi, gençleri operaya çekme çabasıydı… Kim ne derse desin, ben askeri kamuflaj kıyafetleri içinde bir Sezar ve Romalı askerler izlemenin zevkini anlayabilmiş değilim. Sanatta çağa uygun, yeni şeyler elbette denenir. Denenmelidir de. Ama, bu Handel ya da diğer klasik bestecilerin eserleri katledilerek yapılmamalı. Çok isteniyorsa, çağdaş besteciler yeni besteler yapabilirler. Hatta benim önerim, atonal denen o zevksiz formda yapmaları en iyisi olur…

Evet, perde açıldı ve salonda bir dalgalanma oldu. İlk anda kamuflaj kıyafetlerinin yarattığı şoku, giderek dozu artan başka şoklar izledi. Sahneye çıkarılan bir askeri cip ve daha sonraki perdelerde, muhtemelen sponsorluk alınarak, çıkarılan bir Mercedes araba. (Aklıma, çocukluğumda Terme di Caracalla’da izlediğim Aida operasında sahneye dört nala çıkan dört atlı zafer arabası, filler ve develer geldi.) Tayyör giymiş Kleopatra,  üzerinde kocaman FENDI yazan torbalarla Romalıların Mısırlılara hediyeler sunması (büyük olasılıkla bir sponsorluk daha), petrol boru hatları ve en sonunda i-phone ile hep beraber çekilen selfie… Hepsi, korkunç bir kabus gibi üstümüze çöktü. Bu saçmalığı bir şekilde protesto etmek, kabullenmediğimizi belli etmek  gerektiğini düşündüm. İlk aklıma gelen, alkışlamamak oldu. Sanırım, pek çok kişi benim yaşadığım çelişkiyi yaşadı. Önemli aryaların sonrasında ve perde aralarında alkışlar başlarda çok cılız oldu. Sonra, bunun da sanatçılara bir haksızlık olacağını düşündüm. Çünkü, onların icraatlarında herhangi bir falso yoktu. Bu duygular içinde geceyi tamamladık.

Daha önce Türkiye’de de, modern bir anlayışla sahne tasarımı ve kostümleri yapılmış klasik opera ve baleler görmüştüm. Doğal olarak, hiç hoşlanmamış, hatta kızmıştım. Bir ihtimal, kaynak sıkıntısına bağlamıştım. O tür nedenler de etkili olabilir ama, sanki bizde de yurtdışındaki gibi bir “çağdaşlaşma” çabası bu. Bir tür, “onlar yapıyor, biz de yapalım” hali.

Belli ki, artık opera sanatı için bir çağ kapanıyor. Seyircisi, kurumları ve hatta icracıları için durum bu. Geçmişin hiçbir Diva’sının bu tür saçmalıklara tahammül edeceğini düşünmüyorum. Ne Leyla Gencer’in ne Maria Callas’ın böyle bir rejiyi kabul edeceğini zannetmiyorum. Cecilia Bartoli’nin de bu tür bir projede yer almak isteyeceğinden emin değilim. Eğer vaz geçme nedeni buyduysa, hiç şaşırmam.

Aslında, fazla söze gerek yok. Her şey La Scala’nın, 2008 yılında Leyla Gencer’in ölümü üzerine yayınladığı mesajda çok güzel bir şekilde ifade edilmiş…

“Leyla Gencer ile birlikte, yalnızca onun tiyatrosu ve ikinci evi olan La Scala değil, operanın kendisi de geri gelmez ihtişamlı yıllara veda ediyor.”

Kaynak: http://www.teatroallascala.org