Ravenna… Nefes Kesen Mozaikler Şehri…

Sonbahar Rotası (2017) yazımda belirttiğim gibi, Emilia-Romagna gezimizi planlarken ana hedefim Ravenna idi… Orasıydı en çok görmek istediğim yer… Gerçi, tarih ve sanata meraklıysanız, İtalya’nın hiçbir şehri sizi hayal kırıklığına uğratmaz. Buna dağ başındaki yerleşim yerleri de dahildir. Ama Ravenna’nın çok özel olduğunu biliyordum…

Ravenna’yı ilk olarak, bundan 10-11 sene önce, eşi heykeltıraş olan bir Amerikalı hanımdan duymuştum. Ünlü Bizans mozaiklerini görmek için Ravenna’ya gideceklerini söylemişti. O yılların internet olanakları ile araştırınca, bu mozaiklerden birkaç tanesinin fotoğrafını görmüş ve hayran olmuştum. Ravenna’ya gidince, gördüğüm resimlerin “buzulun ucu” bile olmadığına ve aslında hiçbir fotoğrafın bu mozaiklerin gerçek büyüsünü yansıtmayı başaramadığına kanaat getirdim. O kadar güzellerdi ki… Üstelik, şehrin çeşitli yapılarında bulunan mozaikler sadece Bizans dönemine de ait değillerdi. Romalılar, Ostrogotlar ve Bizanslılar mozaiklerle kalıcı izler bırakmışlardı bu şehirde.

San Marino ile Ravenna’nın arası yaklaşık 80 kilometre. Otelimiz, Hotel NH Ravenna’ya giriş yaptığımızda saat 13:30’du. Bir saat içinde yerleşip, kendimizi sokaklara attık. Kalacağımız yeri seçerken yine önceliğimiz, gezmek istediğimiz yerlere yakınlıktı. Otel odamıza bırakılmış Ravenna ile ilgili kitap ise bu şehri gezerken çok iyi bir kaynak oldu bizim için.

Ravenna’nın nüfusu yaklaşık 160.000. Bu küçük şehirdeki tarihi eserlerin sekiz tanesi Unesco Dünya Mirası Listesi’nde yer alıyor. Halen tüm Türkiye’nin Dünya Mirası Listesine girmiş 15 tarihi eseri veya mekanı bulunuyor.

Tarihte Ravenna’ya ilk yerleşenler, günümüzden 3000 yıl önce Yunanistan’dan buralara gelen Grekler olmuş. O dönemde, Venedik gibi, lagünlerin arasında bir çok adadan oluşan bu bölgede bir koloni kurmuşlar. Çeşitli buluntulardan, daha sonra Etrüsklerin de Ravenna’da yerleştikleri anlaşılıyor. Şehir ilk olarak İ.Ö. ikinci yüzyılda Roma İmparatorluğuna, “müttefik” statüsü, ile bağlanmış. Bu statü belli oranda bir özerklik
sağlasa da, bu dönemde ortada yer alan en büyük adacıkta büyük bir Roma kalesi yapılmış. Sonunda Ravenna, İ.Ö. 89 yılında tam olarak Roma İmparatorluğunun bir parçası olmuş. Aşırı büyüme sonucu yönetimi çok zorlaşan Roma İmparatorluğu bölündükten sonra, İmparator Honorius İ.S. 402 yılında Batı Roma İmparatorluğunun başkentini Ravenna’ya taşımış. Batı Roma İmparatorluğunun 476 yılında Cermen Kralı Odoacer tarafından yıkılmasına kadar Ravenna başkent olarak kalmış. Kent daha sonra, Ostrogotların, Bizanslıların, Lombardiyalıların, Fransızların, Saxonların, Venediklilerin ve Papalığın yönetimine geçmiş. Her dönem şehirde kendi tarihi izlerini bırakmış. 1861’de Ravenna, yapılan plebisit ile, İtalya birliğine katılmış.

Ravenna’da kaldığımız iki gün boyunca Unesco Dünya Mirası Listesine giren sekiz tarihi eseri ve ilaveten birkaç önemli yeri daha görmeyi başardık. Bunda, görülecek çoğu yerin birbirine yakın ve (bir tanesi hariç) yürüyerek erişilebilir olmalarının payı büyüktü. Aşağıda kısa bilgiler vereceğim bu eserlerin sıralaması tarihsel kronolojiye değil, bizim geziş sıramıza göre olacak.

Il Battistero degli Ariani (Aryan Vaftizhanesi), altıncı yüzyılın ilk yarısında, Ostrogot Kralı Teodorik tarafından yaptırılmış. Kral Teodorik yönetimi sırasında, Ostrogotların parçası oldukları Hristiyanlığın Aryan mezhebi ile Katolik inancının uyum içinde bir arada varlıklarını sürdürmelerine olanak sağlamış. Burası aynı zamanda, İtalya’da sadece Aryanlar için inşa edilmiş tek vaftizhane imiş.

Yapı dışardan, tuğla ile yapılmış sekizgen bir bina görünümünde. Yapılan kazı çalışmaları buranın bir zamanlar arka taraftaki Spirito Santo kilisesinin bir parçası olduğunu ortaya çıkarmış. İçindeki mozaikler gayet iyi korunmuş.

Ravenna, 526 yılında Ostrogot Kralı Teodorik’in ölümünden sonra Bizanslıların saldırılarına uğramış. Bu dönemde, İtalya’daki Ostrogotların izini silmek için sayısız katliam yapılmış ve bu döneme ait eserlerin bir kısmı yıkılmış. Sonunda, Bizans İmparatoru Jüstinyen 554 yılında Ravenna’yı, bir valilik olarak, Bizans’a bağlamış.

Ravenna’daki en muhteşem eserlerden biri olan La Basilica di San Vitale ( San Vitale Bazilikası), İmparator Jüstinyen’in isteği üzerine yapılmış. 548 yılında, Başpiskopos Maximian tarafından takdis edilerek açılmış. Bazilika tamamlandığı zaman İmparator Jüstinyen, on bir sene önce (532-537) biten İstanbul’daki Aya Sofya’nın hamisi olarak zaten sanat tarihine adını yazdırmış. Ancak, Ravenna’daki San Vitale Bazilikası da sekizgen planı, haşmetli sütunlarla yaratılan büyüklük hissi ve tabii ki, bakmaya doyamayacağınız mozaikleri ile ona bir başka şöhret sağlamış…

San Vitale Bazilikasının ana bölümüne gelince bir an için nutkum tutuldu diyebilirim. Altın yaldızın hakim olduğu mozaikler tüm duvarları, sütun başlarını ve sütunları kaplıyor. İncil’den sahnelerin, on iki havarilerin, İmparator Jüstinyen ve eşi İmparatoriçe Teodora’nın resmedildiği bölümlerin haricinde kalan küçücük boşluklar bile çeşitli bitki ve hayvan resimleri ile donatılmış. Gerçekten göz kamaştırıcı… Bu bölümün girişi diyebileceğimiz büyük kemerin ortasında İsa, iki yanında on iki havariler ve ilaveten iki aziz resmedilmiş. İncil’den değişik sahnelerin resmedildiği yan duvarlarda, iki tane büyük resim göz alıyor. Bunlardan sağ tarafta olanında İmparator Jüstinyen’i, imparatorluk rengi olan morlar içinde ve beraberindeki maiyeti ile birlikte görüyoruz. Elinde tuttuğu tepside kutsal ekmek var. Tam karşı duvarda ise İmparatoriçe Teodora, elinde kutsal şarap kadehi ve nedimeleri ile birlikte yürüyor. Apsisdeki (mihrap) resimde, İsa alışık olmadığımız şekilde, genç ve sakalsız olarak resmedilmiş. İki yanında iki melek, Aziz Vitale ve elindeki Bazilika’yı Tanrı’ya sunan Ravenna Piskoposu görülüyor. Ayaklarının altında, ikisi Fırat ve Dicle olmak üzere, dört nehir akıyor.

San Vitale Bazilikasının içinde ayrıca, bazı Ravenna Piskoposlarının lahitleri ve eski yer mozaikleri var. Bazilika çeşitli tarihlerde yenilenmiş ve ilaveler yapılmış. Şapellerden birinin freskleri Serafino Barozzi, Ubaldo Gandolfi ve Jacopo Guarana tarafından 18. yüzyılda yapılmış.

Bazilikanın bahçesinde, Unesco Dünya Mirası kapsamında olan bir başka tarihi eser daha bulunuyor. Galla Placidia’nın Mozolesi. Ancak burası Bizans değil, Roma döneminden kalma bir eser. Batı Roma İmparatorluğunun başkentini Ravenna’ya taşıyan İmparator Honorius ölünce, yerine üvey kız kardeşi Galla Placidia geçiyor ve ülkeyi, henüz çok küçük olan oğlu Valentinian adına yönetiyor.

Beşinci yüzyılda yapılmış olan bu yapı, kırmızı tuğladan dış duvarları ile uzaktan son derece sade görünüyor. Haç şeklindeki binanın çarpıcı kısmı içerisi. Kaymaktaşı kaplı pencerelerden içeri süzülen gün ışığında mozaiklerle kaplı kubbe ve kemerler çok güzel. Buradaki mozaikler, Grek ve Roma kökenli, erken Hristiyanlık dönemi eserleri olarak kabul ediliyor.

Galla Placidia mozoleyi kendisi, eşi üçüncü Constantius ve erkek kardeşi İmparator Honorius için yaptırmış. Söylendiğine göre, dini inancı çok kuvvetli olan Galla Placidia, Ravenna ve çevresinde bulunan yüzün üzerinde pagan tapınağının üzerine kiliseler yaptırmış.

Beşinci yüzyılda, Galla Placidia’nın ve oğlu III. Valentinian’ın döneminde yapılan Neon Vaftizhanesi adını Piskopos Neon’dan almış bir yapı. Bu sekizgen yapının içi de mozaiklerle kaplı. Tavandaki resmin ortadaki büyük vaftiz havuzundaki suya aksetmesi ile, vaftiz edilen kişinin İsa ile beraber suya girmiş izlenimi uyandırması hedeflenmiş.

Aziz Andrea Kilisesi’sini bulmak için epeyce uğraştık. Sonunda, değişik kişilere birkaç kere sorduktan sonra, bu kilisenin aslında tamamının ayakta olmadığını ve sadece kurtarılabilmiş bölümlerinin, şehir katedrali Il Duomo’nun arka tarafındaki, Başpiskoposluk Müzesi’nin birinci katında sergilendiğini öğrendik. Bu oldukça küçük kilise, kaynaklarda erken Hristiyanlık dönemine ait güzel bir örnek olarak belirtiliyor. Kilise, İ.S. 494-519 yılları arasında yapılmış. Bu dönem Ravenna, Ostrogot kralı Teodorik’in yönetiminde olmasına rağmen, kilise şehirdeki Katolik papazlar için yapılmış. Ostrogotlar Hristiyanlığın Aryan mezhebine bağlı olmalarına rağmen, yönetimleri sırasında Katoliklerin inançlarına karışmamışlar. Aziz Andrea kilisesi, önce Hz. İsa’ya adanmışsa da daha sonra, ismi değiştirilerek, kemikleri altıncı yüzyılın ortalarında İstanbul’dan Ravenna’ya getirilen Aziz Andrea’ya adanmış.

Ravenna’daki ilk yarım günümüzde son gittiğimiz yer, Floransalı ünlü ozan ve politikacı Dante’nin mezarı oldu. 1265 yılında Floransa’da doğan Dante, ömrünün sonuna doğru politik nedenlerden ötürü kovulunca şehri terk etmek zorunda kalmış. Önce, bir süre Verona’da yaşamış. Daha sonra, o sıralarda Ravenna’yı yönetmekte olan Da Polenta ailesinin daveti üzerine Ravenna’ya gelmiş ve 1321 yılında ölene kadar burada kalmış. Cenaze töreni, mezarının bulunduğu yapının arkasında bulunan Fransisken kilisesi Basilico di San Francesco’da yapılmış ve buranın kriptine (bodrumuna) gömülmüş. Bugün mezarının bulunduğu neoklasik yapı ise, 1781 yılında Kardinal Gonzaga tarafından, mimar Camillo Morigia’ya yaptırılmış. Floransalılar Dante’yi kovmuş olmanın utancı içinde, kendilerini af ettirmek için, o zamandan beri her yıl mozolenin içinde yanan kandilin yağını Floransa’dan gönderiyorlarmış.

İkinci Dünya Savaşı sırasında, Dante’nin kemiklerine zarar gelmemesi için kemikleri çıkarılıp, bazilikanın bahçesindeki bitkilerin arasına gömülmüş. Savaş sona erince, tekrar mezarına konmuş.

Uzun Emilia-Romagna gezimizde günler geçtikçe yorgunluğumuz artmaya başladı, doğal olarak. Ama her gezide olduğu gibi, canımızı dişimize takıp, devam ettik. Ravenna’da daha görülecek çok güzel yerler vardı…

Ertesi gün ilk olarak, Ostrogot kralı Teodorik’in Mozolesi’ne gittik. Burası otelimize 14-15 dakikalık bir yürüme mesafesindeydi. Oraya yürürken, Venediklilerin inşa ettiği Brancaleone Kalesi’nin önünden geçtik. Venedikliler, 1441-1509 yılları arasında Ravenna’da hüküm sürmüşler. Bu sürede, sahip oldukları mükemmel mühendislik bilgilerini kullanarak, çevredeki bataklıkları kurutmuş ve yaptıkları kanallar ile durgun suların denize akmasını sağlamışlar. 1457 yılında yapılan bu kalın duvarlı kale günümüzde, yaz aylarında “Ravenna Festivali”nin de yapıldığı büyük bir park. Birkaç asırlık ağaçların altında çimenler var. Biz içinden geçerken, bu sessiz ve huzurlu ortamın tadını oyun oynayan çocuklar ve anneleri çıkarıyorlardı.

Teodorik’in Mozolesi yeşilliklerin ortasında, etkileyici bir yapı. Ancak etkileyici olması, kentteki diğer Unesco Dünya Mirası Listesindeki eserler gibi muhteşem mozaiklere sahip olmasından dolayı değil. Aksine, son derece sade. On metre çapında, 230 ton yekpare taştan kubbesi Istria’da yapılıp, deniz yoluyla buraya getirilmiş ve çevresindeki on iki adet tutamak kullanılarak, binanın tepesine yerleştirilmiş. Bu tutamakların her birinde on iki havarilerden birinin adı yazılı. Milattan sonra 520 yılında yapılmış olan mozolenin inşaatında hiç harç kullanılmamış. Mozolenin içi de dışı gibi sade. Ortada, üstü açık ve küvet şeklinde, kırmızı mermerden yapılmış bir lahit var.

Binanın kubbesindeki bir çatlak, asırlar içinde Kral Teodorik’in ölümü ile ilgili bir efsanenin oluşmasına ve yayılmasına neden olmuş. Efsaneye göre, Kral Teodorik’e yıldırım çarpmasından dolayı öleceği malum olmuş. Kaderini alt etmek isteyen Teodorik, kendisi için bu yıkılmaz yeri yaptırmış ve yağmurlu günlerde buraya kapanmaya başlamış. Ancak, Teodorik kaderinden kaçamamış. Yağmurlu bir günde, Teodorik ortadaki küvette yıkanırken düşen bir yıldırım kubbeyi çatlatmış ve ölmesine neden olmuş. Ölür ölmez gökten inen siyah bir at onu alıp, Etna yanardağının kraterine götürüp, atmış…

O gün ikinci olarak gittiğimiz yer, La Basilica di Sant’Apollinare Nuovo (Yeni Aziz Apollinare Bazilikası) oldu. Burası, beşinci yüzyılın sonunda Kral Teodorik tarafından, bitişiğindeki sarayı için, bir saray kilisesi olarak yaptırılmış. Dikdörtgen şeklindeki bazilikanın iki uzun duvarı boyunca yapılmış olan mozaikler, iki farklı dönemi yansıtmaları açısından çok ilginç. Üst iki sırada, Roma etkisindeki Ostrogot dönemi mozaiklerini, alt sırada ise, elli yıl sonra Bizanslılar tarafından yapılmış mozaikleri görüyorsunuz. Ostrogot mozaikleri resmettikleri sahneler açısından daha gerçekçi bir tarza sahipken, Bizans mozaikleri daha oryantal ve soyut.

Buradan sonra gittiğimiz yer, Santa Eufemia kilisesi idi. On sekizinci yüzyılda, daha eski bir kilisenin üstüne yapılan bu kilisenin çok fazla bir özelliği yok. Ancak günümüzdeki önemi, bodrum katında barındırdığı Domus dei Tappeti di Pietra (Taştan Halılar Evi) müzesinden kaynaklanıyor. 90’lı yıllarda burada bir yeraltı garajı yapılmak istenirken, İ.S. 6. yüzyıldan kalma bir Bizans sarayının on dört odası bulunmuş. Müzede, odaların her birinin tabanındaki mozaikler sergileniyor. Doğrusu ben, Ravenna’ya adım attığımızdan beri sokaklarda sık sık gördüğümüz müzenin reklamını yapan afişlerden dolayı, daha çarpıcı mozaikler bekliyordum. Biraz hayal kırıklığına uğradım. Bir de sanırım, Türkiye’deki Antakya Mozaik Müzesi ve Gaziantep’teki Zeugma Müzesi’nden sonra insanın bu konuda beklentisi epeyce yüksek oluyor.

Öğle yemeği molasını, Ravenna’nın Venedik döneminden kalma Piazza del Popolo meydanında verdik. Burası, o dönemden kalma binaları ve her birinin üzerinde şehrin koruyucu azizleri San Vitale ve San Apollinare’nin bulunduğu iki ayrı dikilitaşı ile, gerçekten de insana hafif bir Venedik’teymiş hissi veriyor. Meydan konum olarak, eski Roma dönemi şehrinin kurulduğu iki büyük adanın ortasında yer alıyor. Venedikliler buraları kurutarak, kara parçası haline getirmişler.

Biz yemek yerken birden meydana, Orta Çağ kıyafetleri içinde, bir grup insan girdi. Ortalarına aldıkları siyah beyaz kıyafetli bir kişinin etrafında şarkı söyleyip, dans ederek ilerliyorlardı. Ne olduğunu tam olarak anlamadım ama, bir an için çağlar öncesine gitmiş gibi olmak hoştu. Meydanın ortalarında bir binaya girip, gözden kayboldular.

Ravenna’da maalesef aklımı başımdan alacak bir yemek yediğimi hatırlamıyorum. Bunda en büyük etkenin, görmek istediğimiz her yeri görmeye çalışırken üstümüze çöken yorgunluk olduğunu düşünüyorum. Akşam için otelden önerdikleri Osteria Felice de bizi çok fazla tatmin etmedi. Yemekler kötü olmasa da, keyif alamadık açıkçası. Ancak, gün içinde biraz soluklanmak için oturduğumuz bir pastanede yediğimiz badem, limon ve vanilyalı Torta della Nonna (büyükanne turtası) çok, çok güzeldi…

Günün sonunda, bir gün önce gezmeyi ertelediğimiz, Museo Nazionale di Ravenna‘ya (Ravenna Ulusal Müzesi) gittik. Burası, San Vitale Bazilikası’nın bahçesinde bulunuyor. Müzenin binası, beşinci ve altıncı yüzyıllarda yapılmış bir Benediktin manastırı. Arkeolojik eserler, erken Hristiyan ve Bizans eserleri, mezar taşları, ikonalar, fildişi parçalar, Rönesans döneminden bronz heykeller, seramik eşyalar, freskler ve silahlardan oluşan geniş koleksiyonu 18.yüzyılda keşişler toplamaya başlamışlar. Bu kadar eser çokluğu arasında, sanırım çöken yorgunluğun da etkisi ile, bir süre sonra kafam hiç bir şey almaz oldu.

Ravenna’dan unutamayacağım bir anı, sokakta rastladığımız bir müzisyen oldu. Sokak aralarında dolaşırken, kulağımıza gelen güzel bir müziği izledik ve ufak bir meydana geldik. Siyah takım elbise ve rugan ayakkabılar giymiş bir müzisyen, meydanın ortasında oturmuş, viyolonsel çalıyordu. (Ben çello yerine viyolonsel demeyi tercih ediyorum.) İnsanın içine işleyen, çok dokunaklı parçalar… Kısa sürede etrafında bir kalabalık oluştu. Herkes yerinde çakılmış kalmıştı. Müziğin beni çok etkilemesinin bir nedeni de bana babamı hatırlatmış olmasıydı… Bir gün önce onun üçüncü ölüm yıldönümü idi…

Babam, Cumhuriyetimizin ilk kuşağının diğer bireyleri gibi aydınlık bir Türkiye’de büyümüş. Çorum Halkevinde viyolonsel çalmayı öğrenmiş. Kendisi hem klasik batı müziği notalarını, hem de klasik Türk müziği notalarını bilir, her iki türden de müthiş zevk alırdı. Her türlü müzik aletini çalmaya merakı vardı. Kırklı yaşlarında klasik gitar, altmışlı yaşlarında ut dersleri almıştı. Nur içinde yatsın…

Kimse müziğin büyüsünden kurtulmak istemiyordu. Müzisyen kendisi de çalarken kendinden geçiyor gibiydi. Bir İtalyan kadın yanıma yanaşıp, “Galiba gözleri görmüyor,” dedi. Oradan ayrılamayacağımızı anlayınca, hemen oradaki bir kafeye oturup, kahvemizi içerken dinlemeye devam ettik. Bir süre sonra, müzisyen konserine son verdi. Selam verip, toparlandı. Viyolonselini kutusuna koyup, omuzuna astı ve uzaklaştı…

Ravenna’dan ayrılıp, Bologna’ya gitme günümüz gelmişti. Ama ayrılmadan önce, görmek istediğimiz bir yer daha kalmıştı. Ravenna’nın Unesco Dünya Mirası Listesine girmiş eserlerinin sonuncusu olan Sant’Apollinare in Classe Bazilikası. Burası, diğer eserler gibi şehrin merkezinde değil. Araba ile 15 dakika mesafede idi.

Sant’Apollinare in Classe Bazilikası, yemyeşil çayırların ortasında, müthiş bir bazilika. 549 yılında, Classe şehrinin duvarlarının dışında yapılmış. Eşsiz mozaikleri, mükemmel ışık ile mekan uyumu ve dev sütunları olan etkileyici bir yapı. Ancak insanı, daha içeri girmeden, dışardan bakınca da çok çarpıyor. Ravenna’ya has silindir şeklindeki çan kulesi ve görkemli yapısı ile çok güzel…

İçerisi ise, kelimelerle anlatması zor bir güzellikte… Bu güzelliğin tadını çıkarabilmek için insanın bir süre oturup, gördüklerini hazmetmeye çalışması gerekiyor. Özellikle apsis kısmındaki mozaikler, Bizans sanatının belki de en muhteşem örnekleri. Ortada yer alan haçın üstünde değerli taşlar ve inciler var. Haç, 99 yıldızın bulunduğu mavi bir gökyüzünde bulunuyor. Tam ortada yer alan İsa’nın resminin etrafı da yine incilerle çevrelenmiş. Daha yukarda görünen el ise, Tanrı’yı simgeliyor. Bu kısımda, resimlerin dışında Grekçe ve Latince sembol ve yazılar da var. Örneğin, haçın yatay ekseninin bir ucunda Alfa, diğer ucunda Omega işareti var. Bu İsa’nın, “Ben Alfa ve Omega’yım, Başlangıç ve Son” sözünü temsil ediyormuş. Altta yazılı SALUS MUNDI ise Dünyanın Kurtuluşu demek.

Sant’Apollinare in Classe Bazilikası gibi bir dünya mirasının bir de insanı derinden etkileyen bir kurtarılma hikayesi var. Olay, İkinci Dünya Savaşı sırasında olmuş. Böyle bir güzelliğin yok olma tehlikesi geçirdiğini düşünmek bile insanın yüreğini daraltıyor…

Bu mucizevi kurtarılışın kahramanı, 1897 yılında Belçika’da Rus anne babadan doğan Vladimir Peniakoff. 1914 yılında Almanların Belçika’yı işgalinden sonra ailesi ile birlikte İngiltere’ye göç eden Peniakoff, İkinci Dünya Savaşı çıkınca, gönüllü olarak orduya yazılmış. Yarbay rütbesi ile görev aldığı orduda kendisine “Popski” takma adı takılmış. 1944 yılında İngiliz birlikleri ile İtalya’da iken, Classe’nin etrafındaki ormanlarda, İtalyan partizanlarla birlikte Almanlara karşı savaşıyormuş. Bu sırada, Almanların çan kulesini gözetleme noktası olarak kullandıklarından şüphelenen İngiliz birliklerinin, Sant’Apollinare in Classe Bazilikasını bombalayacaklarını öğrenmiş. Bir tarih ve sanat aşığı olan ve bazilikanın değerini bilen Popski, bombardımanı 24 saat erteletmiş ve iki partizanı, keşif yapmaları için göndermiş. Gerçekten de, yapılan keşfin sonunda, Almanların burayı boşaltmış oldukları görülmüş. Bazilika, İngilizler tarafından bombalanmaktan böylelikle kurtulmuş. Yarbay Popski’ye duyulan gönül borcunun ifadesi olan plaketi bazilikanın önündeki bölümde görünce içim titredi. Bir de son yıllarda, Afganistan’da, Orta Doğu’da yok olan, bombalanan eserleri düşündüm…